Vào giữa năm 2023, các nhà khoa học Việt Nam và Đức đã công bố phát hiện một loài kỳ nhông hoàn toàn mới tại núi Ngọc Linh, tỉnh Quảng Ngãi. Loài này có tên khoa học là Tylototriton ngoclinhensis, hay còn gọi là kỳ nhông Ngọc Linh, thuộc phân chi Yaotriton trong chi Tylototriton - một nhóm lưỡng cư từng được mô tả lần đầu từ năm 1871 và hiện có ít nhất 38 - 39 loài phân bố rộng khắp vùng khí hậu gió mùa ở châu Á.
Ngoại hình nổi bật và môi trường sống riêng biệt
Kỳ nhông Ngọc Linh được mô tả là có thân hình khá to, cứng cáp, dài khoảng 6–6,7 cm. Đặc biệt, thân màu đen nhưng có những đốm cam nổi bật chạy dọc sống lưng, khiến nó trở thành một trong những loài sặc sỡ nhất trong chi Tylototriton. Có thể hình dung đầu của nó như được chuốt bằng màu cam huỳnh quang, với nhiều chấm u nhô hai bên lưng.
Loài này chỉ sinh sống trong rừng thường xanh trên núi Ngọc Linh, gần nguồn nước, ở độ cao 1.800 - 2.300 m, cao hơn bất kỳ loài kỳ nhông nào từng được ghi nhận tại Việt Nam (trước chỉ ở 250 - 1.740 m). Việc phát hiện kỳ nhông Ngọc Linh đã xác lập kỷ lục về độ cao sinh sống cho chi này, đồng thời đánh dấu phạm vi địa lý xa nhất theo hướng nam mà chi kỳ nhông này từng ghi nhận.
Đây là loài kỳ nhông thứ 8 được mô tả ở Việt Nam và là loài đầu tiên được ghi nhận tại vùng Tây Nguyên - cũng là vùng có phân bố về phía nam nhất của chi Tylototriton trên bản đồ châu Á.
Theo đánh giá ban đầu dựa trên dữ liệu hiện có, các tác giả nghiên cứu đề xuất xếp kỳ nhông Ngọc Linh nhóm "Cực kỳ nguy cấp" (Endangered, EN) trên Danh sách Đỏ IUCN. Nguyên nhân là do loài này có phạm vi phân bố rất hạn chế - chỉ tại một vùng núi nhỏ, dân số ít, dễ bị tác động tiêu cực. Ngoài ra, ngoại hình rực rỡ còn làm chúng bị gia tăng nguy cơ bị săn bắt, buôn bán bất hợp pháp.
Hình dáng kỳ lạ và màu sắc nổi bật của kỳ nhông Ngọc Linh
Nguy cơ và biện pháp bảo tồn
Vùng Khu bảo tồn thiên nhiên Ngọc Linh, nơi ghi nhận loài này, từ lâu đã là điểm nóng về đa dạng sinh học, với nhiều loài quý hiếm như: chim Họa mi cánh vàng (Golden-winged Laughingthrush) và nai muntjac Trường Sơn (Truong Son muntjac). Phát hiện kỳ nhông Ngọc Linh càng khẳng định tầm quan trọng của vùng này đối với ngành lưỡng cư và tiến hóa ở Việt Nam.
Hiện tại, hoạt động bảo tồn tập trung vào tại chỗ đã được đặt ưu tiên. Đồng thời, nhóm nghiên cứu đang triển khai các biện pháp lai tạo theo mô hình của IUCN, kết hợp bảo tồn tại chỗ và bên ngoài để tối ưu hóa tương lai loài. Gợi ý bảo tồn này từng được thực hiện hiệu quả với loài T. vietnamensis (kỳ nhông Việt Nam), khi hơn 350 cá thể đã sinh sản thành công tại Sở thú Köln (Đức) và Trạm đa dạng sinh học Mê Linh (Việt Nam). Đây là một minh chứng khả quan cho chiến dịch “Reverse the Red” của IUCN.
Tổ chức Quốc tế về Bảo tồn Thiên nhiên (WWF) từng đưa Kỳ nhông Ngọc Linh vào danh sách một trong những loài đáng chú ý phát hiện tại khu vực Đồng bằng sông Mê Kông, bên cạnh loài “nhím ma cà rồng” (vampire hedgehog) và rắn lông mi (eyelash viper). Điều này càng minh chứng cho sự phong phú ký sinh của hệ sinh thái Đông Nam Á, đồng thời đặt ra yêu cầu cấp thiết trong bảo tồn sinh vật.
Phát hiện kỳ nhông Ngọc Linh (Tylototriton ngoclinhensis) không chỉ bổ sung giá trị khoa học về đa dạng sinh học và địa lý sinh sống của chi Tylototriton, mà còn đặt ra thách thức cấp bách trong bảo tồn loài đặc hữu, sống trong môi trường rất hạn chế. Ngoại hình rực rỡ dễ kích thích nhu cầu sưu tập, cộng thêm phân bố thu hẹp, khiến loài này rất dễ trở thành mục tiêu mối đe dọa.
Việc đưa loài vào Danh sách Đỏ IUCN, cùng chế tài bảo vệ từ CITES và pháp luật Việt Nam, là cần thiết. Việc kết hợp bảo tồn tại chỗ và chế độ nhân giống tại chỗ là bước đi sáng suốt để đảm bảo kỳ nhông Ngọc Linh không chỉ được cứu mà còn được nhân rộng, góp phần gìn giữ giá trị thiên nhiên đặc sắc của vùng Tây Nguyên.
(Theo sci.news, The Times)