Không giảm bớt nhà máy, môi trường Trung Quốc vẫn sạch?
Với gần hai thập kỷ kinh nghiệm trong lĩnh vực nghiên cứu môi trường, Ma Jun đã chứng kiến một cuộc cải thiện môi trường có thể xem là nhanh nhất trên thế giới.
Năm 2006, Ma thành lập Viện các Vấn đề Công và Môi trường (IPE) – một tổ chức nghiên cứu môi trường phi lợi nhuận có trụ sở tại Bắc Kinh.
Vào thời điểm đó, dữ liệu do tổ chức thu thập cho thấy khoảng 28% nguồn nước được giám sát trên toàn Trung Quốc bị ô nhiễm nghiêm trọng và không thể sử dụng, khiến gần 300 triệu người không có đủ nước sạch để uống, gây ra các đợt bùng phát dịch bệnh ở một số khu vực.
Tuy nhiên, theo Ma, chất lượng nước đã có những cải thiện đáng kể trong những năm qua, với hơn 90% lượng nước tại các điểm kiểm soát quốc gia hiện được xếp loại "xuất sắc", "tốt" hoặc "khá".
Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, từ năm 2015 đến năm 2022, nồng độ PM2.5 trung bình hàng năm – các hạt trong không khí có kích thước nhỏ hơn 2,5 micromet và là chỉ số chính về ô nhiễm không khí – đã giảm khoảng 35,6% trên Trung Quốc
Mức giảm này có quy mô tương đương với những cải thiện mà Mỹ đã đạt được trong suốt ba thập kỷ.
Theo SCMP, thành quả này của Trung Quốc không đến từ việc bảo vệ môi trường dựa trên quá trình phi công nghiệp hóa, mà là quá trình khử carbon được thúc đẩy bởi chính công nghiệp hóa – một cuộc cách mạng vận hành bằng việc ứng dụng công nghệ tiên tiến, giám sát theo thời gian thực và các khoản đầu tư khổng lồ vào cơ sở hạ tầng xanh.
Đáng chú ý, trái ngược với cách làm của một số quốc gia phát triển – vốn thường giảm thiểu suy thoái môi trường bằng cách di dời chuỗi công nghiệp toàn cầu và nâng cấp cơ cấu – Trung Quốc đã vạch ra một con đường riêng. Đó là con đường vừa xây dựng thêm nhiều nhà máy, vừa kiểm soát và thậm chí đảo ngược tình trạng suy thoái môi trường.
Chỉ số không tưởng của Trung Quốc
Trung Quốc không chỉ sản xuất hàng tiêu dùng thiết yếu và vật liệu công nghiệp cho 1,4 tỷ dân, mà còn xây dựng nhà ở và cơ sở hạ tầng khổng lồ để đáp ứng quá trình đô thị hóa nhanh chóng trong bốn thập kỷ qua, đồng thời gánh vác vai trò "công xưởng của thế giới".
Do các yếu tố như chi phí lao động trong nước tăng cao, các nước phương Tây trong vài thập kỷ qua đã dần di dời các ngành công nghiệp gây gánh nặng cho môi trường và thâm dụng lao động sang các quốc gia châu Á, chỉ giữ lại những ngành công nghiệp cao cấp và sinh lợi nhất, chẳng hạn như thiết kế chip và hàng không vũ trụ.
Kể từ đầu thiên niên kỷ, Trung Quốc đã tiếp quản việc sản xuất một loạt các sản phẩm, bao gồm điện tử và dệt may như vậy. Nước này đã thiết lập mô hình "sản xuất tại Trung Quốc, thiết kế tại Mỹ" và phát triển thành một "công xưởng thế giới" – vai trò mà họ vẫn tiếp tục đảm nhận cho đến ngày nay.
Một trong những thách thức cấp bách nhất từng xuất hiện từ quá trình công nghiệp hóa nhanh chóng của Trung Quốc chính là cuộc khủng hoảng môi trường. Ô nhiễm không khí, khan hiếm nước và ô nhiễm đất từng là những mối đe dọa lớn đối với sức khỏe và sinh kế của người dân.
Trung Quốc bắt đầu giám sát chất lượng không khí một cách toàn diện vào năm 2013. Ma nhớ lại rằng nồng độ PM2.5 trung bình hàng năm của Bắc Kinh khi đó là 89,5 microgram trên một mét khối (mcg/m3) – trong khi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đặt mục tiêu lý tưởng để bảo vệ sức khỏe cộng đồng là dưới 10 mcg/m3.
Cùng năm đó, Trung Quốc đã khởi động Kế hoạch Hành động về Phòng chống và Kiểm soát Ô nhiễm Không khí nhằm giải quyết vấn đề ô nhiễm không khí nghiêm trọng vào thời điểm đó. Nồng độ PM2.5 của thủ đô đã giảm xuống còn 30 mcg/m3 vào năm 2022, với số ngày ô nhiễm nặng giảm từ 58 ngày xuống còn 3 ngày.
"Rõ ràng là cuộc chiến chống ô nhiễm trong bảy đến tám năm qua đã dẫn đến sự sụt giảm ô nhiễm chưa từng thấy với tốc độ mà chúng ta thực sự chưa từng chứng kiến ở bất kỳ nơi nào khác," Tamma Carleton, trợ lý giáo sư tại Trường Khoa học và Quản lý Môi trường Bren thuộc Đại học California, Santa Barbara, cho biết vào năm ngoái.
Năm 2020, Chủ tịch Tập Cận Bình đã công bố các mục tiêu kép của Trung Quốc là đạt đỉnh phát thải carbon vào năm 2030 và trung hòa carbon vào năm 2060. Kể từ đó, việc giải quyết các vấn đề môi trường đòi hỏi phải tái cơ cấu sâu rộng hơn từ gốc, bao gồm chuyển đổi cơ cấu năng lượng, công nghiệp và giao thông.
Trung Quốc sau đó đã bắt tay vào một cuộc chuyển đổi năng lượng xanh khổng lồ, với các khoản đầu tư đáng kể vào năng lượng tái tạo và các dự án quy mô lớn mọc lên trên khắp đất nước.
Theo dữ liệu do Cơ quan Năng lượng Tái tạo Quốc tế công bố vào tháng 3, công suất năng lượng tái tạo chiếm hơn 92,5% tổng công suất điện mở rộng trên toàn thế giới vào năm 2024, và Trung Quốc đóng góp gần 64% công suất mới của thế giới.
Bắc Kinh đã đặt mục tiêu năng lượng phi hóa thạch chiếm 20% tổng tiêu thụ năng lượng vào cuối năm 2025, nhưng tiến độ đang nhanh hơn dự kiến.
"Chúng tôi kỳ vọng sẽ vượt mục tiêu trong năm nay," Wang Hongzhi, Giám đốc Cục Quản lý Năng lượng Quốc gia, phát biểu tại một cuộc họp báo ở Bắc Kinh vào cuối tháng 8. Ông Wang lưu ý rằng tỷ lệ tiêu thụ năng lượng phi hóa thạch đã đạt 19,8% vào năm ngoái và Trung Quốc hy vọng sẽ tăng lên 25% vào năm 2030.
Năng lực công nghệ cao
Khả năng của Trung Quốc trong việc cân bằng giữa sản lượng sản xuất quy mô lớn và các thách thức môi trường cũng được hỗ trợ bởi các giải pháp công nghệ cao và đổi mới.
Theo một nhà nghiên cứu tại Trung tâm Giám sát Môi trường Quốc gia Trung Quốc, nước này cũng đã đạt được những tiến bộ đáng kể trong việc thiết lập một mạng lưới giám sát môi trường sinh thái toàn diện bao gồm các yếu tố chính như không khí, nước mặt, nước ngầm, đất, tiếng ồn, môi trường biển và hệ sinh thái.
Vào tháng 4, Bắc Kinh đã công bố kế hoạch chuyển đổi sâu hơn mạng lưới giám sát sinh thái quốc gia thành một hệ thống thông minh số hóa, tích hợp các công nghệ tiên tiến như viễn thám vệ tinh và trí tuệ nhân tạo (AI).
Tuy nhiên, vẫn còn quá sớm để Trung Quốc ngủ quên trên chiến thắng.
Hiện tại, các ngành công nghiệp xanh công nghệ cao, đặc biệt là "bộ ba mới" – quang điện, pin lithium-ion và xe năng lượng mới – là những động lực chính không thể tranh cãi cho tăng trưởng kinh tế và quá trình chuyển đổi xanh của Trung Quốc, nhưng lượng khí nhà kính và ô nhiễm mà chúng tạo ra cũng rất đáng kể.
Một báo cáo chung do IPE và một viện khác công bố vào tháng 7 tiết lộ rằng tổng cộng hơn 100 triệu tấn carbon dioxide đã được thải ra trực tiếp bởi hơn 40 công ty quang điện trong nước vào năm ngoái.
Ngành công nghiệp xe điện của Trung Quốc tiêu thụ một lượng lớn vật liệu như thép, lithium và thủy tinh, và quá trình sản xuất chúng liên quan đến việc phát thải khí nhà kính ở mức cao. "Bản thân những ngành công nghiệp 'xanh' này cũng đòi hỏi các quy trình sản xuất xanh hơn," ông Ma nhấn mạnh.
Chỉ số Chất lượng Không khí Thế giới (AQI) hiện xếp hạng chất lượng không khí của Trung Quốc ở vị trí thứ 21 tồi tệ nhất thế giới. Nồng độ PM2.5 của Trung Quốc là 31,03 mcg/m3 vào năm 2024 – cao hơn 6,2 lần so với giá trị khuyến nghị mới được tăng cường của WHO. Để so sánh, giá trị của Mỹ cao hơn 1,4 lần so với mức khuyến nghị.
Yanzhong Huang, một thành viên cấp cao tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, một viện nghiên cứu của Mỹ có trụ sở tại New York, lưu ý rằng các vấn đề ô nhiễm của Trung Quốc còn lâu mới được giải quyết triệt để.
Ông cho biết, một số vấn đề về chất lượng không khí, chẳng hạn như nồng độ ozone, trên thực tế đã gia tăng. Tuy nhiên, vì chúng không thể nhìn thấy bằng mắt thường, không giống như khói bụi, nên chính phủ đã không xác định chúng là một vấn đề hay một ưu tiên cần khắc phục.