Cây sao đen, tên khoa học Hopea odorata, thuộc họ Dầu (Dipterocarpaceae). Đây là loài cây gỗ lớn, thường xanh, có thể cao 20 – 30 mét, thân thẳng, tròn, vỏ nứt dọc màu đen, lõi gỗ hơi đỏ. Tán lá rậm hình chóp, lá xanh bóng ở mặt trên, hơi bạc ở mặt dưới, hoa nhỏ màu trắng, quả có hai cánh dài giúp phát tán nhờ gió. Sao đen phân bố rộng ở Ấn Độ, Bangladesh, Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam.
Ở nước ta, sao đen được xếp vào nhóm gỗ quý, từng là nguyên liệu xây dựng, đóng tàu thuyền, sản xuất đồ gia dụng nhờ đặc tính cứng, bền và ít cong vênh. Trên phố Lò Đúc hiện có hơn 50 cây sao đen cổ thụ, phần lớn đã hơn 100 năm tuổi, kéo dài từ số nhà 1 đến số 77. Đây là hàng cây được trồng từ thời Pháp thuộc, đến nay đã hơn một thế kỷ, trở thành một phần ký ức đô thị Hà Nội.
Hàng cây sao đen trên phố Lò Đúc (Ảnh: Lê Khánh).
Không chỉ tạo bóng mát và cảnh quan, hàng sao đen này còn mang giá trị về đa dạng sinh học, bảo tồn nguồn gen quý hiếm. Trong bối cảnh nhiều đô thị ngày càng khan hiếm cây xanh lâu năm, việc duy trì được một hàng cây trăm tuổi như ở Lò Đúc là điều hiếm có. Nó vừa là “lá phổi xanh”, vừa là chứng tích lịch sử – văn hóa, là sợi dây gắn kết tình cảm giữa người dân Thủ đô với thiên nhiên.
Vì sao sao đen có tuổi thọ bền bỉ?
Theo các nhà lâm nghiệp, cây sao đen có thể sống 200 – 300 năm trong môi trường tự nhiên, mặc dù ở đô thị tuổi thọ thường ngắn hơn do hạ tầng công trình ngầm và ô nhiễm ảnh hưởng đến rễ. Tuổi thọ cao của loài cây này bắt nguồn từ nhiều đặc điểm sinh học đặc biệt.
Thứ nhất, gỗ sao đen rất cứng, thớ mịn, khó mối mọt, giúp thân cây bền vững trước thử thách của thời gian. Lớp vỏ dày như một lớp áo giáp tự nhiên, chống lại sâu bệnh và khí hậu khắc nghiệt.
Thứ hai, bộ rễ cọc khỏe, ăn sâu vào lòng đất, giúp cây bám chắc và duy trì nguồn dinh dưỡng, nước ngay cả trong điều kiện khô hạn. Bên cạnh đó, tán lá dày, xanh quanh năm không chỉ tăng khả năng quang hợp mà còn giữ độ ẩm, giảm thoát hơi nước, bảo đảm sức sống bền bỉ.
Đặc biệt, sao đen có khả năng thích nghi cao với nhiều loại đất và khí hậu nhiệt đới. Cây ít sâu bệnh, tốc độ sinh trưởng ổn định, không “già sớm”, nên duy trì sự phát triển cân bằng hàng trăm năm. Chính những yếu tố này khiến sao đen trở thành một trong những loài cây bóng mát sống lâu bậc nhất ở Việt Nam.
Bảo tồn “di sản xanh” của Thủ đô
Hàng cây sao đen trên phố Lò Đúc không chỉ là tài sản sinh thái mà còn là “kho ký ức” đô thị, gắn với nhiều thế hệ người Hà Nội. Vì thế, việc bảo tồn chúng là vô cùng cấp thiết.
Các chuyên gia đề xuất thành phố cần kiểm kê, đánh giá, số hóa dữ liệu về từng cây, công khai thông tin tuổi thọ, đường kính, tình trạng phát triển. Đồng thời, có kế hoạch chăm sóc đặc biệt cho những cây cổ thụ, từ việc cắt tỉa, bón phân đến phòng trừ sâu bệnh.
Tất nhiên, việc duy trì và chăm sóc hàng cây trăm tuổi này đòi hỏi chi phí và nguồn lực lớn hơn nhiều so với các loại cây xanh thông thường. Nhưng xét trên giá trị lịch sử, văn hóa và sinh thái mà chúng mang lại, đây là khoản đầu tư xứng đáng.
Hơn 120 năm trôi qua, hàng sao đen ở phố Lò Đúc vẫn tỏa bóng mát dịu dàng, như những nhân chứng lặng lẽ của Hà Nội xưa và nay. Bảo vệ chúng cũng chính là giữ gìn một phần ký ức và hồn cốt của Thủ đô.