Trung Quốc đang phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng dân số toàn diện: tỷ lệ sinh lao dốc, thanh niên không muốn kết hôn, dân số già hóa nhanh chóng. Tất cả tạo ra những hệ lụy kinh tế và xã hội sâu đậm, trong một bức tranh đầy thách thức: trong năm 2021, tổng tỷ suất sinh chỉ đạt 1,15 trẻ trên mỗi phụ nữ, giảm mạnh so với mức 1,30 vào năm 2020. Năm 2022 ghi nhận thêm sự sụt giảm xuống 1,09, thấp dưới mức 2,1 cần thiết để duy trì ổn định dân số.
Một trong những nguyên nhân chính chính là căng cứng xã hội, khi thanh niên ngày càng trì hoãn kết hôn – hoặc thậm chí không hề có ý định kết hôn. Năm 2024, số lượng đăng ký kết hôn tại Trung Quốc giảm đến 20%, còn 6,1 triệu đôi – mức thấp nhất kể từ khi có thống kê từ năm 1986. Cùng lúc đó, tỷ lệ thanh niên độc thân cao rõ rệt: hơn 51% người trẻ trong độ tuổi 25–29 vẫn chưa lập gia đình vào năm 2022, tăng từ 48,7% so với năm trước đó, theo SCMP.
Tại sao người trẻ Trung Quốc không muốn kết hôn hay sinh con?
Bihan Chen, 26 tuổi, thừa nhận: “Sinh một đứa trẻ giống như sở hữu một khoản đầu tư mà không có lợi nhuận đảm bảo trong ít nhất 18 năm”. Cô chọn ưu tiên tự do cá nhân, ổn định tài chính và công việc thay vì vướng vào trách nhiệm con cái.
Emily Huang, 29 tuổi, cũng hoàn toàn đồng ý rằng: “Sống một đời tự do, khám phá thế giới, tôi không thấy bản thân muốn vướng bận vì con cái”.
Tâm lý này không hiếm trong xã hội Trung Quốc hiện đại. Người ta lo ngại chi phí nuôi con, từ nhà cửa đến giáo dục. Trên mạng Weibo, họ viết: “Không có con có nghĩa là tôi có thể tiêu hết tiền cho bản thân. Đi du lịch, ngủ nướng, đi chơi... sống tự do.” Một số khác nói: “Tôi chẳng có ham muốn gì, chỉ thấy sợ. Thiệt hại của việc có con vượt xa lợi ích”.
Thực tế đã diễn ra: năm 2022, số ca sinh chỉ đạt khoảng 9 triệu. Năm 2023 còn nghiêm trọng hơn: dân số giảm hơn 2 triệu người khi số người tử vong vượt số người sinh. WSJ trích dự báo của Liên Hiệp Quốc cho biết, dân số Trung Quốc có thể giảm mạnh xuống còn khoảng 639 triệu người vào năm 2100 (tức giảm khoảng 800 triệu dân so với số liệu hiện tại là 1,4 tỷ người); một kịch bản còn bi quan hơn của các học giả Trung Quốc đưa ra.
Trước thực trạng bế tắc, Bắc Kinh đã đưa ra loạt chính sách khuyến sinh: cho phép sinh ba con từ năm 2021, tăng thời gian nghỉ thai sản, trợ cấp chăm con, hỗ trợ y tế sinh sản, giảm thuế, xây dựng cơ sở trông trẻ và chính sách trợ cấp tiền mặt cho gia đình có con thứ hai hoặc ba. Thậm chí từ giữa 2025, Trung Quốc chi 3.600 nhân dân tệ/năm (~500 USD) đến khi trẻ đủ 3 tuổi cho khoảng 20 triệu gia đình.
Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo những biện pháp này khó đảo ngược xu hướng: việc trì hoãn kết hôn và sinh tiếp tục kéo dài, học phí, nhà cửa quá cao và sự phát triển độc lập của nữ giới là những điểm gốc rễ. Nhiều chuyên gia nhận xét việc cố gắng tăng tỷ lệ sinh sẽ là “một cuộc đấu tranh dài và khó nhọc”.
Hệ quả kinh tế – xã hội mà Trung Quốc đang trải qua là vô cùng lớn. Dân số già hóa nhanh sẽ tăng gánh nặng chăm sóc xã hội, chính sách hưu trí và y tế, đặc biệt khi tỷ lệ người trên 60 tuổi dự kiến đạt hơn 30% vào giữa thế kỷ; tỷ lệ phụ thuộc (số người không làm việc mỗi người lao động) sẽ tăng gấp đôi từ khoảng 36% lên tới gần 70%. Điều này đồng nghĩa mỗi lao động tương lai sẽ phải “gánh” nhiều người cao tuổi, làm giảm tích lũy, đầu tư và tiêu dùng trong xã hội.
Thạc sĩ Collin Meisel từ Đại học Denver nhấn mạnh rằng ngay cả nếu tỷ lệ sinh tăng, vẫn phải mất gần hai thập kỷ để thế hệ mới đi vào lực lượng lao động. Trong khi đó, các nghiên cứu kinh tế cảnh báo tăng trưởng tiềm năng của Trung Quốc sẽ giảm mạnh nếu thiếu lực lượng trẻ; việc thúc đẩy năng suất lao động không bù được sự suy giảm dân số.
Thiểu niên lúc này chịu áp lực chăm sóc nhiều thế hệ, thị trường lao động đối mặt với khủng hoảng nhân lực trẻ, năng lượng sáng tạo, tiêu dùng giảm. Lối sống độc thân sẽ được chấp nhận rộng rãi hơn, đồng thời làm xói mòn giá trị gia đình truyền thống. Các vùng nông thôn sẽ dần trống vắng hoặc già hóa nghiêm trọng.
Như vậy, Trung Quốc đang đứng trước một khúc quanh lịch sử: người trẻ không muốn kết hôn, không muốn sinh con; dân số giảm; tuổi thọ tăng. Dòng chảy chính sách từ hạn chế đến khuyến khích sinh không thể nhanh chóng chấm dứt xu hướng trì hoãn kết hôn kéo dài hàng thập kỷ. Trong khi đó, hiệu ứng kinh tế – xã hội sẽ ngày càng lan rộng: từ tăng trưởng GDP chậm lại đến những căng thẳng về ngân sách công, an sinh xã hội và cân bằng giữa các thế hệ.
Một tương lai bền vững cho Trung Quốc buộc phải dựa trên cải cách sâu rộng không chỉ trong chính sách sinh sản, mà trong giáo dục, nhà ở, văn hóa lao động, bình đẳng giới và sự hỗ trợ thực chất cho phụ nữ và gia đình trẻ. Nếu không, quốc gia tỷ dân này có thể sẽ chứng kiến tốc độ già hóa tinh giản ngay giữa thời kỳ phát triển kinh tế chậm lại.
Theo: SCMP, WSJ