Theo các chuyên gia, nếu như việc nắm giữ nguồn cung đất hiếm đã giúp Trung Quốc có lợi thế trong đàm phán, thì sự kiểm soát đối với nguyên liệu dược phẩm lại mang đến cho Chủ tịch Tập Cận Bình một đòn bẩy chiến lược còn sâu rộng hơn.
Trung Quốc hiện chiếm vị trí thống trị trong chuỗi cung ứng nguyên liệu dược phẩm hoạt chất (API), thành phần cốt lõi để sản xuất thuốc thương mại. Không chỉ vậy, Bắc Kinh còn nắm quyền chi phối ở tầng sâu hơn, với khả năng kiểm soát các loại hóa chất, dung môi và tác nhân ban đầu gọi là “nguyên liệu khởi điểm chính” - yếu tố không thể thiếu để tổng hợp API.
Điều này đặt Mỹ vào thế phụ thuộc lớn. Theo báo cáo của tổ chức US Pharmacopeia, gần 700 loại thuốc đang lưu hành tại Mỹ có ít nhất một thành phần then chốt nhập khẩu hoàn toàn từ Trung Quốc. Ngay cả amoxicillin, loại kháng sinh phổ biến, cũng phụ thuộc vào 4 nguyên liệu khởi điểm, vốn gần như chỉ có thể tìm thấy ở các nhà máy Trung Quốc.
Dù Bắc Kinh chưa từng trực tiếp đe dọa cắt nguồn cung thuốc, song giới lập pháp và quan chức Mỹ cho rằng đây là rủi ro không thể bỏ qua. Hạ nghị sĩ John Moolenaar, Chủ tịch Ủy ban Lựa chọn về Trung Quốc của Hạ viện Mỹ, nhấn mạnh: “Trung Quốc đã chứng minh sẵn sàng vũ khí hóa đòn bẩy kinh tế. Dược phẩm và nguyên liệu để sản xuất cũng không ngoại lệ.”
Sự thận trọng của Trung Quốc phần nào bắt nguồn từ hậu quả tất yếu nếu tiến hành “cấm vận y tế”. Việc siết chặt xuất khẩu không chỉ khiến bệnh nhân Mỹ chịu thiệt hại, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến chính người dân Trung Quốc khi mất đi cơ hội tiếp cận các loại thuốc sinh học và điều trị ung thư tiên tiến từ Mỹ. Ngoài ra, nguồn thu ngoại tệ khổng lồ từ thị trường quốc tế cũng sẽ bị ảnh hưởng nặng nề.
Tuy nhiên, nếu căng thẳng giữa Washington và Bắc Kinh tiếp tục leo thang, kịch bản này không thể bị loại trừ. Ông Trump nhiều lần tuyên bố sẽ áp thuế lên dược phẩm trừ khi chúng được sản xuất tại Mỹ, đồng thời cam kết “đưa toàn bộ ngành công nghiệp dược trở lại quê nhà”.
Khác với thuốc đặc trị hoặc công nghệ cao, ngành sản xuất thuốc generic, vốn chiếm đến 90% đơn thuốc tại Mỹ, đang phụ thuộc gần như hoàn toàn vào nguồn nguyên liệu giá rẻ từ Trung Quốc. Đây là phân khúc dễ bị tổn thương nhất.
API là ngành công nghiệp gây ô nhiễm nặng, lại có biên lợi nhuận mỏng. Điều này khiến việc đưa hoạt động sản xuất về Mỹ hay các quốc gia có quy định môi trường nghiêm ngặt trở nên phi thực tế. Các công ty dược phẩm lớn có thể tính đến việc đầu tư nhà máy để bảo đảm chuỗi cung ứng cho những sản phẩm bán chạy, nhưng với thuốc generic giá rẻ, động lực hầu như bằng không.
Một số quốc gia đã nhận thức rõ lỗ hổng chiến lược này. Ấn Độ, quốc gia cung cấp phần lớn thuốc generic thành phẩm cho Mỹ, từ năm 2020 đã khởi động chương trình hỗ trợ sản xuất API trong nước và xây dựng các “khu sản xuất API”. Tuy vậy, các doanh nghiệp thừa nhận hiệu quả hạn chế, bởi giá thành từ Trung Quốc vẫn rẻ hơn tới một nửa.
Tại Nhật Bản, chính phủ tài trợ cho các hãng dược như Meiji Seika Pharma và Shionogi nhằm tái khởi động sản xuất API trong nước. Đáng chú ý, tháng này Meiji Seika vừa khánh thành cơ sở mới để sản xuất lại nguyên liệu penicillin lần đầu tiên sau 3 thập kỷ. Trong khi đó, Liên minh châu Âu cũng đưa ra Đạo luật Thuốc Thiết yếu, nhằm giảm sự lệ thuộc vào Ấn Độ và Trung Quốc.
Dẫu vậy, việc tái cân bằng chuỗi cung ứng dược phẩm toàn cầu đòi hỏi nguồn vốn khổng lồ, thời gian dài và sự phối hợp chặt chẽ, vốn không dễ dàng trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị gay gắt.
Một số học giả Trung Quốc cho rằng biến dược phẩm thành công cụ chính trị sẽ đi ngược lại hình ảnh mà Bắc Kinh muốn xây dựng. Sun Chenghao, chuyên gia thuộc Đại học Thanh Hoa, nhận định: “Dược phẩm liên quan trực tiếp đến sức khỏe và sinh mạng con người. Việc biến chúng thành công cụ địa chính trị sẽ làm tổn hại uy tín đối ngoại của Trung Quốc.”
Song, thực tế cho thấy trong giai đoạn Covid-19, truyền thông nhà nước Trung Quốc từng gợi ý khả năng hạn chế xuất khẩu dược phẩm để đáp trả lệnh cấm đi lại của Mỹ. Điều đó cho thấy Bắc Kinh không hoàn toàn bỏ qua “con bài” này.
Tuần này, Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent và Phó Thủ tướng Trung Quốc Hà Lập Phong sẽ gặp gỡ tại Kuala Lumpur nhằm hạ nhiệt căng thẳng thuế quan, trước thềm hội nghị thượng đỉnh Mỹ - Trung tại Hàn Quốc. Trong bối cảnh đó, chuỗi cung ứng dược phẩm trở thành một “con bài trong túi áo” của cả hai bên.
Cựu đàm phán thương mại Mỹ Wendy Cutler nhận xét: “Đàm phán luôn có những lá bài mặc cả, đôi khi là những điểm mạnh để nhắc khéo đối phương. Trung Quốc chắc chắn hiểu rõ họ có lợi thế trong lĩnh vực dược phẩm.”
Tham khảo Yahoo Finance