Chà vá chân xám (Pygathrix cinerea) là một trong những loài linh trưởng quý hiếm và đẹp bậc nhất thế giới, chỉ có ở Việt Nam. Với bộ lông sặc sỡ, loài vật này không chỉ được ví như "nữ hoàng linh trưởng" mà còn là biểu tượng cho những nỗ lực bảo tồn thiên nhiên đang diễn ra giữa đại ngàn Trường Sơn. Tuy nhiên, theo ước tính của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), số lượng cá thể còn sót lại trong tự nhiên chỉ khoảng 2.200–2.500 con, khiến chà vá chân xám rơi vào tình trạng cực kỳ nguy cấp.
Chà vá chân xám (Pygathrix cinerea) là một trong những loài linh trưởng quý hiếm và đẹp bậc nhất thế giới, chỉ có ở Việt Nam. (Ảnh: Thiên nhiên)
Loài động vật đặc hữu chỉ có ở Việt Nam
Theo Animal Diversity Web, chà vá chân xám có ngoại hình đặc biệt nổi bật: lưng xám, bụng trắng, cổ họng có một vòng lông màu cam như chiếc cổ áo. Khuôn mặt có da màu vàng nâu, mắt to, viền lông trắng như đôi hàng mi dài. Phần cẳng chân dưới có màu xám đậm khác biệt hoàn toàn với chà vá chân đỏ có chân màu đỏ tươi. Nhờ sự kết hợp tinh tế này, chà vá chân xám được mệnh danh là "khỉ ngũ sắc" hay "nữ hoàng linh trưởng".
Theo IUCN, chà vá chân xám là loài đặc hữu của Việt Nam, hiện chỉ phân bố tại một số tỉnh miền Trung Tây Nguyên: Tp. Đà Nẵng, Quảng Ngãi, Gia Lai và Đắk Lắk. Chúng sống trong các khu rừng thường xanh hoặc bán thường xanh ở độ cao 900–1.400 m. Rừng thường xanh là kiểu rừng có cây xanh quanh năm, ít rụng lá, còn rừng bán thường xanh có một số loài cây rụng lá vào mùa khô để tiết kiệm nước. Các quần thể chà vá sống tách biệt, rất dễ bị cô lập và giao phối cận huyết nếu môi trường sống bị chia cắt.
Chà vá chân xám có ngoại hình đặc biệt nổi bật: lưng xám, bụng trắng, cổ họng có một vòng lông màu cam như chiếc cổ áo. (Ảnh: Tạp chí môi trường)
Chà vá chân xám sống chủ yếu trên các tầng cây cao trong rừng, hiếm khi xuống đất. Chúng có tập tính hoạt động vào ban ngày và thường di chuyển theo từng đàn 4–15 cá thể. Con đực đóng vai trò thống trị trong đàn, và các thành viên trong nhóm duy trì mối liên kết bằng các hành vi như chải lông cho nhau và chơi đùa. Thức ăn chủ yếu là lá non, nhưng đôi khi chúng cũng ăn quả, hoa và chồi cây. Mỗi năm, con cái chỉ sinh một con, thường vào mùa xuân hè, trùng với mùa cây cối sinh trưởng mạnh để đảm bảo nguồn dinh dưỡng cho mẹ và con.
Nguy cơ tuyệt chủng cận kề
Tổ chức IUCN xếp chà vá chân xám vào nhóm "Cực kỳ nguy cấp" do quần thể đã giảm khoảng 80% trong 30 năm. Nguyên nhân là phá rừng, săn bắt làm thịt, làm thuốc (cao khỉ), buôn bán thú cảnh. Một phần lớn chà vá chân xám hiện sống ngoài các khu bảo tồn chính thức nên dễ bị đe dọa.
Tổ chức IUCN xếp chà vá chân xám vào nhóm "Cực kỳ nguy cấp" do quần thể đã giảm khoảng 80% trong 30 năm. (Ảnh: Báo Quảng Ngãi)
Ngoài ra, biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng đến nguồn thức ăn và môi trường sống của loài. Nếu không có biện pháp can thiệp kịp thời, chà vá chân xám có nguy cơ biến mất hoàn toàn trong tự nhiên.
Nỗ lực bảo tồn đáng ghi nhận
Nhiều tổ chức trong và ngoài nước đã có hành động cụ thể:
Fauna & Flora International (FFI) phát hiện thêm các quần thể mới tại Quảng Ngãi. GreenViet bảo vệ đàn voọc tại Tp. Đà Nẵng bằng mô hình du lịch sinh thái cộng đồng. Trung tâm Cứu hộ Linh trưởng Nguy cấp Cúc Phương chăm sóc, nhân giống một số cá thể cứu hộ.Theo FFI, năm 2022, Việt Nam công bố Kế hoạch hành động bảo tồn chà vá chân xám đến 2030, tầm nhìn 2050. Mục tiêu là kết nối sinh cảnh, giảm săn bắt, phục hồi rừng và nâng cao nhận thức cộng đồng.
Ngoài ra, một số dự án phối hợp với chính quyền địa phương đã tiến hành điều tra dân số loài, tăng cường tuần tra rừng và tổ chức các chiến dịch truyền thông tại cộng đồng dân cư sống gần sinh cảnh của chà vá chân xám. Các sáng kiến này giúp nâng cao nhận thức và sự tham gia của người dân là yếu tố then chốt để bảo vệ lâu dài một loài linh trưởng vốn rất nhạy cảm với biến động môi trường và hoạt động của con người.
Sự xuất hiện trở lại của các đàn chà vá chân xám ở Kon Plông, Ba Tơ và Khe Lim cho thấy nếu được bảo vệ hiệu quả, loài vẫn có cơ hội phục hồi. Kon Ka Kinh (Gia Lai) hiện là nơi có quần thể lớn nhất khoảng 1.000 cá thể nhờ các chính sách bảo tồn bài bản.
Tuy nhiên, hơn 50% số cá thể còn lại vẫn sống ở ngoài khu bảo tồn, dễ bị bẫy, bắn hoặc bán làm thú cảnh. Vì vậy, giới bảo tồn kêu gọi mở rộng mô hình OECM, bảo tồn ngoài khu bảo tồn truyền thống để bảo vệ môi trường sống quan trọng cho chà vá chân xám.
Không chỉ là một loài linh trưởng đang đứng bên bờ tuyệt chủng, chà vá chân xám còn phản chiếu những nỗ lực không ngừng nghỉ của con người trong hành trình bảo vệ thiên nhiên. Vẻ ngoài khác biệt cùng lối sống gắn bó với tán rừng khiến loài vật này trở thành một phần không thể thiếu của hệ sinh thái rừng miền Trung – Tây Nguyên. Giữ lại chà vá chân xám cũng đồng nghĩa với gìn giữ sự sống cho chính những cánh rừng ấy. Nhưng thời gian không đứng về phía chúng ta, liệu còn kịp để hành động?