Hàng ngày, bất kể trời nắng hay mưa, bác sĩ Narong Khuntikeo (Thái Lan) cùng các cộng sự lại chất lên xe những máy siêu âm và bộ dụng cụ xét nghiệm nước tiểu, lặng lẽ đi qua từng ngôi làng ở vùng Isaan, khu vực nghèo thuộc đông bắc Thái Lan. Họ dừng lại ở những điểm dân cư thưa thớt, dựng tạm bàn khám để làm một việc tưởng chừng rất giản dị: tầm soát bệnh gan cho người dân.
Ít ai biết rằng, đây chính là vùng có tỷ lệ ung thư đường mật - một dạng ung thư gan nguyên phát cực kỳ nguy hiểm - cao nhất thế giới. Và nguồn cơn của “cơn dịch thầm lặng” ấy lại đến từ một món ăn quen thuộc: koi pla - món cá sống trộn gia vị, được xem là đặc sản lâu đời của địa phương.
Món cá sống koi pla (Ảnh minh họa).
Với bác sĩ Narong, hành trình ấy không chỉ là trách nhiệm của một người làm nghề y. Nó bắt nguồn từ mất mát quá lớn trong chính gia đình anh, khi cả cha và mẹ anh đều lần lượt qua đời vì ung thư gan – căn bệnh gắn với thói quen ăn món cá sống mà họ yêu thích suốt nhiều năm.
Hiểm họa ung thư từ món cá sống quen thuộc
Koi pla là món ăn rẻ tiền, dễ làm, phổ biến với hàng triệu người Thái, đặc biệt ở vùng Isaan. Cá nước ngọt được băm sống, trộn cùng gia vị và nước cốt chanh, thường được ăn ngay sau khi chế biến. Thói quen này đã tồn tại qua nhiều thế hệ và gắn liền với đời sống của người dân nông thôn.
Tuy nhiên, theo các nghiên cứu y tế tại Thái Lan, món cá này thường chứa ký sinh trùng sán lá gan, một loại giun dẹp có thể sống trong cá nước ngọt. Khi xâm nhập vào cơ thể người, ký sinh trùng này có thể gây tổn thương gan kéo dài và dẫn tới ung thư đường mật - căn bệnh được cho là cướp đi sinh mạng của khoảng 20.000 người Thái Lan mỗi năm.
Isaan hiện là nơi ghi nhận số ca mắc ung thư đường mật cao nhất toàn cầu, biến căn bệnh này trở thành gánh nặng y tế lớn nhưng ít được chú ý, bởi phần lớn bệnh nhân phát hiện quá muộn.
“Họ chết lặng lẽ, như lá rụng khỏi cành”
Sán lá gan trong món cá sống koi pla (Ảnh minh họa).
Mất cha mẹ vì cùng một căn bệnh đã thôi thúc Narong Khuntikeo theo học và trở thành bác sĩ phẫu thuật gan. Nhưng với anh, điều đau lòng hơn cả là khi anh nhận ra rằng: rất nhiều người xung quanh vẫn đang lặp lại thói quen ăn cá sống mà không hề biết mình gặp nguy hiểm.
“Đây là một gánh nặng sức khỏe rất lớn ở vùng này, nhưng hầu như không ai nhận ra, bởi họ chết lặng lẽ, như lá rụng khỏi cành”, bác sĩ Narong chia sẻ.
Không phẫu thuật, ung thư đường mật có tỷ lệ sống sót thấp bậc nhất trong các loại ung thư. Thế nhưng, phần lớn bệnh nhân chỉ phát hiện bệnh khi gan đã tổn thương nghiêm trọng, cơ hội điều trị gần như không còn.
Khi cá sống trở thành “sát thủ” thầm lặng
Trong suốt nhiều năm, bác sĩ Narong đã tập hợp các nhà khoa học, bác sĩ và nhà nhân học, cùng nhau đi khắp vùng Isaan để xét nghiệm sán lá gan cho người dân. Kết quả khiến chính những người trong cuộc cũng choáng váng: ở một số cộng đồng, tới 80% người dân từng nhiễm ký sinh trùng sán lá gan.
Món cá sống koi pla làm tăng nguy cơ mắc ung thư đường mật - một dạng ung thư gan nguyên phát cực kỳ nguy hiểm (Ảnh minh họa).
Tại một buổi tầm soát ở tỉnh Kalasin, gần 1/3 số người được kiểm tra có dấu hiệu gan bất thường, trong đó có những trường hợp nghi ngờ mắc ung thư. Nhiều người thừa nhận họ chưa từng kiểm tra sức khỏe gan trước đó, dù đã ăn koi pla từ khi còn nhỏ.
Một người đàn ông 48 tuổi cho biết ông gần như chắc chắn mình “không thể tránh khỏi”, bởi cá sống đã là món ăn gắn bó cả đời. Dù kết quả xét nghiệm lần đó cho thấy ông chưa mắc bệnh, người này nói sẽ từ bỏ món cá sống kể từ đây.
Dù nỗ lực cảnh báo, bác sĩ Narong thừa nhận việc thay đổi thói quen ăn uống là vô cùng khó khăn. Với nhiều người dân, koi pla không chỉ là món ăn, mà còn là ký ức, truyền thống và niềm tự hào địa phương.
Các cơ quan y tế đã đưa nội dung giáo dục về nguy cơ của thực phẩm sống vào trường học, sử dụng hình ảnh minh họa và truyện tranh để trẻ em dễ tiếp cận. Tuy nhiên, thế hệ lớn tuổi vẫn rất khó thuyết phục.
“Nhiều người nói với tôi rằng: ‘Ai rồi cũng chết, có nhiều cách để chết mà’. Nhưng tôi không chấp nhận điều đó”, bác sĩ Narong nói.
Các bác sĩ khuyến cáo nên nấu chín cá trước khi ăn, dù nhiều người cho rằng việc này làm thay đổi hương vị món ăn. Nhưng với bác sĩ Narong, việc giữ thói quen ăn cá sống để đúng vị không thể đánh đổi bằng sức khỏe lá gan. Theo anh, lựa chọn giữa món ăn quen thuộc và nguy cơ bệnh tật là điều người dân cần nhìn nhận một cách nghiêm túc.
Ăn cá sống, cá tái, gỏi cá hay cá ủ chua vẫn là thói quen phổ biến ở nhiều địa phương tại Việt Nam. Tuy nhiên, cá nước ngọt chưa nấu chín có thể chứa ký sinh trùng gây tổn thương gan và đường mật. Điều nguy hiểm là người nhiễm thường không có triệu chứng rõ ràng trong thời gian dài, khiến bệnh dễ bị phát hiện muộn. Các chuyên gia cảnh báo, ngâm chanh, muối hay rượu không thể loại bỏ hoàn toàn ký sinh trùng. Biện pháp an toàn nhất vẫn là nấu chín cá và chủ động kiểm tra sức khỏe nếu từng ăn cá sống lâu năm.
Lam Chi