Từ thử nghiệm đến làm thật
Đối mặt với tình trạng ô nhiễm không khí và tắc nghẽn giao thông thuộc hàng tồi tệ nhất thế giới, thủ đô Bắc Kinh của Trung Quốc đã lựa chọn một cách tiếp cận quyết liệt và trực diện: Áp đặt các quy định hạn chế phương tiện gây ô nhiễm vào vành đai nội đô.
Nền tảng của chính sách kiểm soát giao thông ở Bắc Kinh được đặt ra trong quá trình chuẩn bị cho Thế vận hội Olympic 2008. Để đảm bảo bầu trời trong xanh và đường phố thông thoáng, thành phố đã áp dụng một biện pháp tạm thời nhưng rất nghiêm ngặt: hạn chế xe lưu thông theo biển số chẵn-lẻ luân phiên theo ngày. Chính sách này đã mang lại những kết quả tích cực ngoài mong đợi, với mức độ ô nhiễm và tắc nghẽn giảm rõ rệt.
Thành công ban đầu đã tạo ra một động lực chính trị mạnh mẽ và sự ủng hộ từ công chúng để duy trì các biện pháp hạn chế sau khi Thế vận hội kết thúc. Thay vì quay trở lại trạng thái bình thường, chính quyền thành phố đã quyết định biến các biện pháp tạm thời thành một phần vĩnh viễn của đời sống đô thị.
Chính sách sau đó được điều chỉnh thành một hình thức "nhẹ nhàng" hơn nhưng vẫn rất hiệu quả: cấm xe ô tô cá nhân lưu thông một ngày trong tuần (từ thứ Hai đến thứ Sáu), dựa trên chữ số cuối cùng của biển số.
Quy tắc này được luân phiên sau mỗi vài tháng. Ước tính, biện pháp này đã loại bỏ khoảng 20%, tương đương gần một triệu phương tiện, khỏi đường phố Bắc Kinh mỗi ngày.
Song song với việc hạn chế số lượng xe lưu thông, Bắc Kinh sớm nhận ra rằng không phải tất cả các phương tiện đều gây ô nhiễm như nhau. Do đó, thành phố đã trở thành một trong những nơi tiên phong tại Trung Quốc trong việc triển khai các Khu vực Phát thải Thấp (LEZ), nhắm vào các phương tiện gây ô nhiễm nặng nhất.
Quá trình này bắt đầu từ năm 2009, khi Bắc Kinh thiết lập một LEZ trong khu vực Vành đai 5, cấm các phương tiện được dán "nhãn vàng" – tức là những xe không đáp ứng tiêu chuẩn khí thải tối thiểu (tương đương Euro 1) – được đi vào. Chính sách này sau đó nhanh chóng được mở rộng ra khu vực Vành đai 6.
Một bước ngoặt quan trọng diễn ra vào tháng 9 năm 2017, khi Bắc Kinh triển khai một LEZ quy mô lớn và có hệ thống hơn. Trọng tâm chính của chính sách này là các loại xe tải hạng nặng, được xác định là nguồn gây ô nhiễm lớn nhất. Mặc dù chỉ chiếm chưa đến 10% tổng số phương tiện trên đường, chúng lại chịu trách nhiệm cho hơn 50% lượng khí thải từ giao thông.
Theo quy định mới, tất cả các xe tải hạng nặng có tiêu chuẩn khí thải dưới mức Quốc gia IV (tương đương Euro IV) đều bị cấm đi vào khu vực bên trong Vành đai 6 trong cả ngày.
Chính sách này sau đó tiếp tục được siết chặt và mở rộng ra toàn bộ khu vực đô thị của Bắc Kinh, với các tiêu chuẩn khí thải ngày càng nghiêm ngặt hơn, tiến tới Quốc gia V và VI. Ngoài xe tải, các loại máy móc công trình cũ, gây ô nhiễm cao cũng là đối tượng bị hạn chế trong các LEZ.
Xổ số biển số
Sau khoảng thời gian vận hành LEZ, chính quyền Bắc Kinh nhận thấy rằng việc chỉ hạn chế xe ô nhiễm đi vào trung tâm là không đủ nếu số lượng xe mới vẫn tiếp tục gia tăng không kiểm soát. Vì vậy, chính quyền thành phố đã thực hiện một bước đi táo bạo vào năm 2011: giới thiệu một hệ thống hạn ngạch và xổ số để cấp biển số xe mới.
Theo hệ thống này, số lượng biển số mới được cấp mỗi năm bị giới hạn ở một con số nhất định. Những người có nhu cầu mua xe phải đăng ký tham gia một cuộc xổ số may rủi.
Tỷ lệ trúng xổ số đối với xe chạy bằng động cơ đốt trong là cực kỳ thấp, có thời điểm chỉ còn 0.2%, khiến việc sở hữu một chiếc xe mới trở thành một điều gần như không thể đối với nhiều người dân, với thời gian chờ đợi có thể kéo dài nhiều năm.
Xe năng lượng mới (NEV) cũng phải tuân theo một hệ thống hạn ngạch tương tự, nhưng được ưu ái hơn rất nhiều. Chúng có một quỹ hạn ngạch riêng và tỷ lệ trúng cao hơn đáng kể.
Trong một số giai đoạn, NEV thậm chí còn được miễn hoàn toàn khỏi hệ thống xổ số, tạo ra một lợi thế cạnh tranh rất lớn và là một công cụ hữu hiệu để thúc đẩy người dân chuyển sang xe điện.
Chính sách này là công cụ chính để Bắc Kinh trực tiếp kiểm soát tốc độ gia tăng tổng số phương tiện trong thành phố, một biện pháp mà ít thành phố nào trên thế giới dám áp dụng.
Bắc Kinh đã làm thế nào?
Để đảm bảo các quy định nghiêm ngặt này được tuân thủ, Bắc Kinh đã xây dựng một hệ thống giám sát và thực thi chặt chẽ. Một mạng lưới dày đặc gồm hàng nghìn camera giao thông có khả năng nhận dạng biển số tự động được lắp đặt trên khắp các tuyến đường chính.
Khi một phương tiện vi phạm quy tắc hạn chế lưu thông (ví dụ, đi vào ngày bị cấm), hệ thống sẽ tự động ghi nhận và gửi phiếu phạt. Mức phạt cho mỗi lần vi phạm là từ 100 đến 200 NDT.
Đáng chú ý, một người lái xe có thể bị phạt nhiều lần trong cùng một ngày nếu họ tiếp tục di chuyển trong khu vực cấm sau một khoảng thời gian nhất định (thường là 3 giờ).
Bên cạnh giám sát tự động, lực lượng cảnh sát giao thông cũng thường xuyên tuần tra và xử phạt trực tiếp. Đồng thời, có một cơ chế phối hợp liên ngành chặt chẽ: Cục Môi trường Sinh thái chịu trách nhiệm kiểm tra khí thải tại các trạm kiểm soát và bãi đỗ xe, Cục Quản lý Giao thông xử phạt các vi phạm, và Ủy ban Giao thông giám sát việc bảo dưỡng phương tiện để đảm bảo tuân thủ tiêu chuẩn.
Để giảm bớt tác động tiêu cực và khuyến khích người dân tuân thủ, chính quyền cũng đưa ra các biện pháp hỗ trợ. Đáng kể nhất là các chương trình ưu đãi tài chính, trợ cấp cho người dân và doanh nghiệp tự nguyện đổi hoặc loại bỏ các phương tiện cũ, ô nhiễm cao như "xe nhãn vàng".
Song song đó, thành phố đã đầu tư hàng tỷ đô la vào việc phát triển và mở rộng hệ thống giao thông công cộng, bao gồm mạng lưới tàu điện ngầm dài hàng trăm km và hệ thống xe buýt nhanh (BRT), nhằm cung cấp các lựa chọn thay thế khả thi, tiện lợi và giá cả phải chăng cho việc sử dụng xe cá nhân.
Chính sách hạn chế xe của Bắc Kinh lại gây ra hệ quả bất ngờ là "dịch chuyển ô nhiễm" ra chỗ khác.
Tuy nhiên, mô hình của Bắc Kinh cũng bộc lộ những hạn chế và gây ra các hệ quả không mong muốn. Một trong những vấn đề nghiêm trọng nhất là "sự dịch chuyển ô nhiễm".
Một nghiên cứu chi tiết sử dụng dữ liệu từ hệ thống định vị vệ tinh Beidou đã theo dõi hành trình của các xe tải hạng nặng và phát hiện ra rằng, trong khi chính sách LEZ thành công trong việc giảm khí thải bên trong Vành đai 6 của Bắc Kinh, nó lại buộc các xe tải bị cấm phải đi các tuyến đường vòng, dài hơn qua các tỉnh lân cận như Hà Bắc.
Điều này không chỉ chuyển gánh nặng ô nhiễm sang các khu vực khác, mà còn làm tăng tổng lượng phát thải do quãng đường di chuyển dài hơn.
Thêm vào đó, hiệu quả của các biện pháp hạn chế có xu hướng giảm dần theo thời gian. Ban đầu, chỉ số tắc nghẽn đã giảm đáng kể, nhưng sau đó nhanh chóng tăng trở lại chỉ sau vài năm khi số lượng xe tiếp tục tăng và người dân tìm ra cách thích ứng.
Một nghiên cứu khác chỉ ra rằng chính sách hạn chế mua xe đã bị "xì hơi" khoảng 35% hiệu quả do người dân Bắc Kinh tìm cách mua xe ở các thành phố lân cận và mang về sử dụng.
Những hành vi đối phó này cho thấy rằng một kế hoạch có thể không đủ để duy trì hiệu quả trong dài hạn khi các yếu tố cơ bản như tăng trưởng kinh tế và nhu cầu đi lại vẫn không ngừng gia tăng.
