Cá tra dầu (Pangasianodon gigas), loài cá nước ngọt đặc hữu của lưu vực sông Mê Kông, từ lâu đã được mệnh danh là “thủy quái” khổng lồ của dòng sông này.
Theo Quỹ Quốc tế Bảo tồn Thiên nhiên (WWF) cá tra dầu là loài cá nước ngọt lớn nhất thế giới. Chỉ có ở sông Mê Kông, loài cá này di chuyển quãng đường rất xa mỗi năm để di cư.
Ngoại hình độc đáo của “thủy quái”
Thuộc họ cá tra, bộ cá da trơn, cá tra dầu có đầu to và phẳng, miệng rộng, râu trên kém phát triển, đặc biệt không có răng – khác biệt với nhiều loài cá da trơn khác. Thân cá có màu nâu đậm ở lưng, bụng sáng hơn, vây bụng kéo dài tới gần vây đuôi, còn vây lưng thì nhỏ. Dù mang dáng vẻ dữ dằn, loài cá khổng lồ này lại chỉ ăn thực vật thủy sinh.
Cá tra dầu (ảnh minh họa).
Một cá thể trưởng thành có thể sống hàng chục năm, đẻ tới 50.000 – 100.000 trứng mỗi mùa. Chúng có tập tính di cư sinh sản đặc thù: từ tháng 10 đến tháng 12, cá tra dầu di chuyển từ hồ Tonle Sap (Campuchia) theo dòng sông Cửu Long, rồi ngược lên thượng nguồn Campuchia, Lào, Thái Lan để sinh sản.
Cá tra dầu là loài đặc hữu đối với lưu vực sông Mê kông chảy qua: Campuchia, Lào, Thái Lan, Việt Nam và Trung Quốc. Cá tra dầu chủ yếu được tìm thấy ở hồ Tonle Sap và sông Mê Kông.
Dấu chân ở Việt Nam
Theo các tài liệu thủy sản, trước đây cá tra dầu từng xuất hiện tại Đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt ở sông Tiền và sông Hậu. Những năm 1970–1980, ngư dân vùng Tân Châu, Châu Đốc (An Giang) thỉnh thoảng vẫn bắt được những con cá nặng hàng trăm kg.
Tuy nhiên, chỉ vài thập kỷ sau, cá tra dầu gần như vắng bóng trong tự nhiên ở Việt Nam. Khai thác quá mức, sử dụng phương tiện hủy diệt, cùng với sự chia cắt dòng chảy bởi hệ thống đập thủy điện đã làm quần thể loài này suy kiệt nghiêm trọng.
Nguy cơ tuyệt chủng
Cá tra dầu hiện được xếp hạng Cực kỳ nguy cấp (CR) trong Sách đỏ Việt Nam cũng như Sách đỏ IUCN. Trên toàn lưu vực Mê Kông, số lượng của chúng giảm hơn 90% chỉ trong vòng 30 năm qua. Nguyên nhân chính đến từ đánh bắt không bền vững, mất môi trường sinh sản và biến đổi khí hậu làm thay đổi dòng chảy.
Không chỉ là một loài cá khổng lồ, cá tra dầu còn được coi là “chỉ số sinh thái” quan trọng của hệ sông Mê Kông. Sự biến mất của chúng phản ánh rõ nét tình trạng suy thoái của cả hệ sinh thái gắn với hàng chục triệu cư dân hạ lưu.
Nỗ lực bảo tồn
Trước nguy cơ biến mất, nhiều chương trình bảo tồn đã được triển khai. Ở Việt Nam, từ năm 2012, Trường Đại học Nha Trang phối hợp với Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản II đã nghiên cứu thành công việc nuôi giữ cá tra dầu trong môi trường nhân tạo, hướng tới sản xuất giống và phát triển nuôi thương phẩm.
Một số cá thể cũng được lưu giữ tại các trại giống ở An Giang, nhằm bảo tồn nguồn gen quý. Tuy vậy, số lượng rất ít và chưa thể phục hồi quần thể tự nhiên. Các chuyên gia cho rằng, để bảo tồn thực sự hiệu quả, cần kết hợp đồng bộ: kiểm soát khai thác, phục hồi sinh cảnh sông, điều phối khai thác thủy điện xuyên biên giới và nâng cao nhận thức cộng đồng.
Giá trị sinh thái và biểu tượng của cá tra dầu là không thể đo đếm. Với tiềm năng nuôi giữ thành công trong trại giống, loài cá khổng lồ này có thể trở thành đối tượng nuôi đặc sản, mang lại giá trị kinh tế cao nếu được nhân rộng.
Tuy nhiên, thách thức lớn nhất vẫn là làm sao để khôi phục quần thể trong tự nhiên, để một ngày nào đó, dòng sông Mê Kông lại được thấy bóng dáng của “thủy quái hiền lành” – loài báu vật nước ngọt lớn nhất hành tinh.
