Giữa những ngõ hẹp bụi bặm của Seelampur, ngoại ô Delhi, từng chiếc điện thoại cũ, bo mạch hỏng, màn hình vỡ từ khắp nơi trên thế giới được đổ về, chất thành từng núi. Ở đây, người ta không thấy dây chuyền hiện đại hay những khu công nghiệp sáng bóng. Chỉ thấy những bàn tay trần, những chiếc búa gỉ sét và mùi khét của dây điện bị đốt để tách lõi đồng.
Những lao động nghèo, trong đó có cả phụ nữ và trẻ em, phải làm việc suốt ngày đêm, đổi lấy vài trăm rupee ít ỏi. Cảnh tượng ấy là bức tranh chân thực về “đế chế e-waste” trị giá hàng tỷ đô la của Ấn Độ – nơi rác thải điện tử từ toàn cầu biến thành lợi nhuận, nhưng phải trả giá bằng sức khỏe con người và môi trường sống.
Theo báo cáo của Rest of World, Ấn Độ hiện đã trở thành quốc gia phát sinh rác thải điện tử lớn thứ ba thế giới, chỉ sau Trung Quốc và Mỹ, với khoảng 1,75 triệu tấn trong năm tài khóa 2024, tăng gần 75% so với 5 năm trước. Điều đáng chú ý là tới 95% hoạt động tái chế vẫn nằm trong tay khu vực phi chính thức, nơi các quy chuẩn an toàn gần như vắng bóng.
Trong những khu xưởng tạm bợ, người ta tháo dỡ máy tính, điện thoại, tivi để lấy đồng, sắt, nhôm và cả những kim loại quý như vàng, bạc, palladium. Thị trường này có giá trị ước tính hơn 1,5 tỷ USD, một con số hấp dẫn đủ để nuôi sống hàng trăm nghìn gia đình.
Tuy nhiên, cái giá phải trả không hề rẻ: đất đai bị nhiễm độc, không khí đặc quánh chì và dioxin, nguồn nước ngầm mang theo kim loại nặng, còn những người công nhân phải đối diện nguy cơ bệnh hô hấp, ung thư hay tổn thương thần kinh.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) nhiều lần cảnh báo, trẻ em và phụ nữ mang thai trong các cộng đồng tái chế rác thải điện tử là nhóm dễ bị tổn thương nhất. Việc tiếp xúc lâu dài với chì, thủy ngân và cadmium khiến các em có nguy cơ chậm phát triển trí tuệ, dị tật bẩm sinh, bệnh mãn tính về tim phổi.
Thế nhưng nghịch lý là, chính những cộng đồng nghèo ấy lại buộc phải dựa vào e-waste để sinh tồn. Họ tháo dỡ máy tính cũ, nhặt nhạnh từng con chip, đốt từng sợi dây điện, trong khi không có găng tay hay khẩu trang, bởi tất cả những thứ đó sẽ làm chậm lại tốc độ làm việc và cắt giảm phần thu nhập vốn đã ít ỏi.
Trong khi đó, ở phía đối lập, ngành tái chế chính thức của Ấn Độ bắt đầu hình thành với những công ty như Attero hay Ecoreco. Tại đây, công nhân có đồ bảo hộ, dây chuyền xử lý an toàn và công nghệ chiết xuất kim loại hiện đại hơn. Các chuyên gia ước tính, nếu chuyển đổi mạnh mẽ từ khu vực phi chính thức sang chính thức, Ấn Độ có thể thu hồi số kim loại quý trị giá tới 6 tỷ USD mỗi năm, giảm đáng kể nhu cầu nhập khẩu và thúc đẩy kinh tế tuần hoàn.
Chính phủ nước này đã khởi động những bước đi đầu tiên, trong đó có kế hoạch xây dựng khu “Eco Park” tại Holambi Kalan, Delhi, với công suất thiết kế hơn 110.000 tấn e-waste mỗi năm, mô phỏng theo mô hình Bắc Âu. Nhưng chặng đường không hề dễ dàng: tỷ lệ e-waste được xử lý qua kênh chính thức hiện mới chỉ khoảng 43%, phần còn lại vẫn nằm trong tay những xưởng nhỏ lẻ.
Một rào cản lớn khác đến từ sự phản đối của các tập đoàn điện tử toàn cầu. Chính phủ Ấn Độ đã đưa ra chính sách giá sàn – trả tối thiểu 22 rupee cho mỗi kilogram rác thải điện tử được tái chế qua kênh chính thức. Song các công ty như LG, Samsung, Daikin lập tức kiện lên tòa, cho rằng mức giá này quá cao, làm tăng chi phí sản xuất và gây khó khăn cho họ trong việc tuân thủ. Tranh chấp pháp lý cho thấy sự giằng co giữa lợi ích kinh tế, trách nhiệm môi trường và sức khỏe cộng đồng.
Nhìn rộng ra, câu chuyện e-waste của Ấn Độ là một nghịch lý toàn cầu. Các quốc gia phát triển tiêu thụ hàng trăm triệu thiết bị điện tử mỗi năm, và phần lớn trong số đó, sau khi hết vòng đời, được chuyển về Nam Á, Đông Nam Á và châu Phi để tái chế. Lợi nhuận từ vàng, bạc và đồng trong rác thải thuộc về một số nhóm doanh nghiệp, nhưng gánh nặng bệnh tật, ô nhiễm và chi phí môi trường lại dồn lên vai những cộng đồng nghèo.
Giải pháp, theo nhiều chuyên gia, không chỉ nằm ở việc siết luật trong nước, mà còn cần sự hợp tác quốc tế. Từ việc áp dụng trách nhiệm mở rộng cho nhà sản xuất (Extended Producer Responsibility – EPR), yêu cầu các hãng điện tử chịu trách nhiệm với sản phẩm của mình đến hết vòng đời, cho tới việc thúc đẩy đầu tư vào công nghệ tái chế xanh và minh bạch hơn. Đặc biệt, cần có những chính sách hỗ trợ hàng trăm nghìn lao động hiện đang sống nhờ khu vực tái chế phi chính thức, giúp họ chuyển dịch sang mô hình an toàn hơn.
Đế chế e-waste của Ấn Độ phơi bày một mặt tối của kỷ nguyên công nghệ. Để biến đây trở thành nguồn tài nguyên thực sự bền vững, cần nhiều hơn những lời cảnh báo, hành động cụ thể từ chính phủ, doanh nghiệp đến cộng đồng quốc tế. Bởi chỉ khi đó, vòng đời của công nghệ mới thực sự khép kín một cách nhân văn.
Theo: Rest of World
