Từng bị xem là rác thải hoặc chỉ dùng làm thức ăn chăn nuôi giá rẻ, phụ phẩm từ cá tra (còn gọi là cá ba sa) như: đầu, xương, da, mỡ, nội tạng… đang dần trở thành nguồn nguyên liệu quý để sản xuất thực phẩm chức năng, dược phẩm, mỹ phẩm và phân bón hữu cơ.
Việc khai thác đúng cách không chỉ tạo ra hàng triệu USD giá trị xuất khẩu mà còn mở ra hướng đi bền vững cho ngành thủy sản Việt Nam.
Phụ phẩm chiếm tới 70% trọng lượng cá
Theo ước tính của ngành thủy sản, quá trình phi-lê cá tra để xuất khẩu chỉ sử dụng khoảng 30–40% trọng lượng con cá. Phần còn lại – gồm đầu, xương, da, vây, mỡ, nội tạng và thịt vụn – chiếm tới 60–70%, trước kia chủ yếu được đem bỏ hoặc xử lý sơ sài, làm thức ăn chăn nuôi heo.
Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây cho thấy phụ phẩm cá tra là nguồn nguyên liệu giàu dinh dưỡng, có thể chế biến thành nhiều sản phẩm có giá trị gia tăng cao. Đây là tiền đề để ngành thủy sản Việt Nam từng bước chuyển đổi từ mô hình xuất khẩu nguyên liệu thô sang kinh tế tuần hoàn.
Một trong những sản phẩm nổi bật từ phụ phẩm cá tra là dầu cá – chiết xuất từ phần mỡ bụng và da. Dầu cá không chỉ được dùng trong thực phẩm mà còn là nguyên liệu cho dược phẩm, mỹ phẩm, thức ăn thủy sản. Hiện Việt Nam đã xuất khẩu dầu cá tra sang nhiều nước, mang lại doanh thu hàng trăm triệu USD mỗi năm.
Cá tra được chế biến xuất khẩu (ảnh minh hoạ).
Ngoài ra, da cá tra còn được chiết xuất collagen và gelatin – hai nguyên liệu đắt giá trong ngành dược mỹ phẩm và thực phẩm chức năng. Trong đó, collagen peptide từ da cá có thể được bán với giá từ vài trăm nghìn đến hàng triệu đồng/kg, cao gấp hàng trăm lần giá trị da cá thô.
Xương và đầu cá sau khi tách thịt được xử lý để sản xuất bột cá giàu đạm – dùng trong thức ăn chăn nuôi và thủy sản. Từ nội tạng và phần thịt vụn, các nhà máy có thể sản xuất phân bón hữu cơ, enzyme, peptide sinh học và cả chitosan từ vảy cá – nguyên liệu làm màng sinh học, thuốc trừ sâu sinh học, màng bao thực phẩm thân thiện với môi trường.
Xương cá còn được ứng dụng trong lĩnh vực y học – tạo ra canxi phosphat và hydroxyapatite, dùng trong thực phẩm bổ sung canxi hoặc làm vật liệu sinh học cho nha khoa và y học tái tạo.
Doanh nghiệp vào cuộc: Đầu tư công nghệ để "hái vàng"
Hiện nhiều doanh nghiệp đã nhìn thấy tiềm năng và đầu tư bài bản vào chế biến phụ phẩm cá tra. Các tập đoàn lớn như Vĩnh Hoàn, Nam Việt (Navico), Sao Mai hay Hoàng Long đang đi đầu trong việc xây dựng nhà máy chiết xuất collagen, dầu cá, gelatin và sản xuất phân bón, thức ăn sinh học từ phụ phẩm.
Đơn cử, Công ty Navico hợp tác cùng Amicogen (Hàn Quốc) xây dựng nhà máy Aminavico tại Cần Thơ – chuyên sản xuất collagen peptide từ da cá với công suất hàng nghìn tấn/năm. Công ty Vĩnh Hoàn cũng đã thành lập thương hiệu Vinh Wellness, xuất khẩu collagen và gelatin từ cá tra sang nhiều thị trường khó tính như EU, Mỹ, Nhật Bản.
Việc áp dụng công nghệ hiện đại không chỉ giúp tận thu triệt để phụ phẩm mà còn nâng tầm giá trị sản phẩm. Một kg da cá trước đây chỉ bán vài nghìn đồng, nay có thể mang lại giá trị gấp 100–1.000 lần sau khi chế biến sâu.
Hướng đi bền vững cho ngành thủy sản
Việc tận dụng phụ phẩm cá tra không chỉ mang lại giá trị kinh tế lớn mà còn góp phần giải quyết bài toán môi trường. Thay vì thải bỏ hoặc chôn lấp gây ô nhiễm, phụ phẩm được xử lý thành sản phẩm hữu ích, phù hợp với định hướng phát triển kinh tế tuần hoàn và tăng trưởng xanh.
Các chuyên gia cho rằng, nếu tận dụng tốt 1,3 triệu tấn phụ phẩm cá tra mỗi năm, Việt Nam có thể tạo thêm từ 500 triệu đến vài tỷ USD giá trị gia tăng. Tuy nhiên, để làm được điều này, cần có sự hỗ trợ mạnh mẽ từ chính sách, vốn đầu tư công nghệ, và sự liên kết chặt chẽ giữa doanh nghiệp – nhà khoa học – nhà quản lý.
Rào cản lớn hiện nay là chi phí đầu tư thiết bị chế biến sâu còn cao, trong khi nhiều doanh nghiệp nhỏ vẫn e ngại rủi ro thị trường. Mặt khác, để xuất khẩu sản phẩm từ phụ phẩm cá sang các thị trường khó tính, đòi hỏi đáp ứng các tiêu chuẩn nghiêm ngặt về vệ sinh, an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc.
Nếu Việt Nam tận dụng tốt phụ phẩm này, đây không chỉ là “mỏ vàng” giúp gia tăng kim ngạch xuất khẩu mà còn là giải pháp bền vững cho môi trường và nguồn lực sản xuất.
Việc phát triển chế biến sâu phụ phẩm cá tra là minh chứng rõ nét cho năng lực sáng tạo, thích ứng và vươn lên của ngành thủy sản Việt trong bối cảnh hội nhập toàn cầu và động lực chuyển đổi xanh ngày càng lớn.
