Với cá tra, một trong những mặt hàng thủy sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam, có tới 60–70% khối lượng con cá bị loại bỏ dưới dạng đầu, xương, da, mỡ và nội tạng. Trước kia, các bộ phận này thường chỉ được tận dụng làm thức ăn chăn nuôi giá rẻ hoặc phải xử lý với chi phí cao để tránh gây ô nhiễm.
Tuy nhiên, ngày nay, chính những phần “bỏ đi” này lại trở thành “mỏ vàng” mới, mang về nguồn ngoại tệ đáng kể nhờ được ứng dụng trong sản xuất collagen và gelatin – những nguyên liệu cao cấp cho dược phẩm, thực phẩm chức năng và mỹ phẩm.
Theo báo cáo của Global Market Insights, thị trường collagen toàn cầu đạt giá trị khoảng 4,9 tỷ USD vào năm 2024 và dự báo đến năm 2034 sẽ đạt 8,7 tỷ USD, với Tỷ lệ tăng trưởng kép hàng năm (CAGR) trong giai đoạn 2025-2034 là 5,8%.
Thị trường tỷ đô từ phế phẩm cá
Mỹ, Đức, Nhật và Canada hiện là những thị trường nhập khẩu collagen và gelatin hàng đầu thế giới, trong khi Trung Quốc giữ vai trò quốc gia xuất khẩu lớn nhất. Giá bán collagen và gelatin bột trên thị trường quốc tế dao động từ 7–9 USD/kg.
Tại Nhật Bản, các công ty như Nitta Gelatin hay Jellice đã phát triển mạnh mẽ ngành công nghiệp collagen và gelatin, chiếm khoảng 25% thị phần toàn cầu trong lĩnh vực collagen thủy phân từ cá. Ngoài ra, Viện Công nghệ Tokyo còn nghiên cứu chế tạo xương nhân tạo từ vảy cá, mở ra những ứng dụng y học đầy triển vọng.
Da cá tra (ảnh minh họa).
Ở Na Uy, Trung tâm Công nghệ Đại dương đã phát triển công nghệ tận dụng da cá trắng, sản xuất hơn 6.500 tấn gelatin mỗi năm. Công ty Hofseth Biocare ASA cũng đi đầu trong việc sản xuất collagen peptide y tế chất lượng cao, phục vụ ngành dược phẩm và dinh dưỡng. Với lợi thế nguồn cá tuyết chiếm tới 38% sản lượng toàn cầu, Na Uy trở thành trung tâm cung cấp nguyên liệu collagen lớn cho thế giới.
Doanh nghiệp Việt Nam nhập cuộc
Tại Việt Nam, Công ty Cổ phần Vĩnh Hoàn là đơn vị tiên phong chiết xuất collagen từ da cá tra. Đây cũng là nhà sản xuất collagen đầu tiên trên thế giới đạt chứng nhận bền vững quốc tế ASC cho sản phẩm 100% tự nhiên, không màu nhân tạo, không phụ gia hay chất bảo quản.
Năm 2015, Vĩnh Hoàn đưa vào hoạt động nhà máy collagen với công suất 2.000 tấn/năm, sau đó nâng lên 3.500 tấn/năm vào năm 2020. Đến năm 2023, do nhu cầu thị trường tăng mạnh, công ty tiếp tục mở rộng công suất lên 7.000 tấn/năm.
Theo lãnh đạo doanh nghiệp, nếu chỉ bán bột cá hay mỡ cá, giá trị chỉ ở mức 1,2–1,5 USD/kg. Nhưng khi chế biến thành collagen, giá có thể tăng lên 15–20 USD/kg, thậm chí cao hơn với sản phẩm chuyên biệt. Nhờ đó, phụ phẩm giúp nâng giá trị toàn chuỗi nuôi và chế biến cá tra thêm 15–25 lần.
Không chỉ Vĩnh Hoàn, Công ty Navico (Nam Việt) cũng hợp tác cùng Amicogen xây dựng nhà máy collagen peptide và gelatin từ da cá tra tại Cần Thơ, với công suất 800 tấn/năm. Sản phẩm collagen tại đây có thể đạt mức từ 25–40 USD/kg (tương đương khoảng 660.000-1.055.000VNĐ) - theo thông tin từ doanh nghiệp vào năm 2021, mở ra hướng đi mới cho ngành thủy sản Việt Nam.
Tái chế phụ phẩm là hướng đi bền vững
Ngoài da và xương cá, nhiều phụ phẩm khác trong ngành thủy sản cũng đang được nghiên cứu để tái chế. Dầu chiết xuất từ mỡ cá có thể sản xuất omega-3, nguyên liệu phổ biến trong dược phẩm và thực phẩm bổ sung. Vảy cá chứa hydroxyapatite – hợp chất quan trọng trong y học tái tạo xương. Nội tạng cá có thể được lên men để tạo enzyme công nghiệp hoặc phân bón hữu cơ.
Những hướng đi này phù hợp với chiến lược kinh tế tuần hoàn mà Việt Nam đang hướng tới, nhằm tối ưu hóa tài nguyên, giảm thiểu chất thải và gia tăng giá trị chuỗi sản xuất. Việc tái chế, tận dụng phụ phẩm không chỉ giúp doanh nghiệp nâng cao hiệu quả kinh tế mà còn góp phần bảo vệ môi trường, hạn chế tình trạng xả thải gây ô nhiễm.
Nếu trước đây da và xương cá chỉ được coi là phụ phẩm giá trị thấp, thì nay, nhờ công nghệ chế biến, chúng đã trở thành “mỏ vàng” thực sự. Trong bối cảnh toàn cầu đẩy mạnh tăng trưởng xanh và sản xuất bền vững, việc khai thác phụ phẩm thủy sản mang ý nghĩa không chỉ về kinh tế mà còn nâng cao hình ảnh, thương hiệu quốc gia trên thị trường quốc tế.
Sự thành công của những doanh nghiệp tiên phong như Vĩnh Hoàn hay Navico cho thấy: từ những thứ từng bị coi là rác thải, Việt Nam hoàn toàn có thể tạo ra sản phẩm cao cấp, xuất khẩu sang những thị trường khó tính nhất. Đây chính là hướng đi cần được nhân rộng, để “phế phẩm” không còn là gánh nặng môi trường, mà trở thành động lực mới cho phát triển kinh tế tuần hoàn.
