Nếu bạn từng đau đầu với 12 thì trong tiếng Anh thì chắc chắn bạn sẽ muốn ôm đầu gào thét trước hệ thống động từ của ngôn ngữ Ts'ixa - một ngôn ngữ thiểu số được nói bởi chưa tới 500 người ở Botswana.
Ts'ixa là ngôn ngữ thuộc họ Khoe-Kwadi, sử dụng bởi một nhóm dân cư sống rải rác dọc sông Okavango. Dù số lượng người nói rất ít, nhưng Ts'ixa lại sở hữu một cấu trúc ngữ pháp phức tạp đến mức khiến các nhà ngôn ngữ học vừa choáng váng vừa ngưỡng mộ.
Ts'ixa là ngôn ngữ thuộc họ Khoe-Kwadi
Một trong những điểm "khó tin nhưng có thật" của Ts'ixa là hệ thống chia động từ. Ngôn ngữ này có khoảng 140 hình thức chia động từ khác nhau, được gọi là "tổ hợp động từ vị từ" (verbal inflectional paradigms). Người Ts'ixa không chỉ chia động từ theo thì (quá khứ, hiện tại, tương lai), mà còn tùy vào mức độ chắc chắn của hành động (có chắc xảy ra không?), quan điểm của người nói (có muốn xảy ra không?) và cả đặc điểm của người thực hiện hành động.
Ví dụ: Một động từ đơn giản như "đi" (go) trong tiếng Ts'ixa có thể thay đổi theo hàng loạt biến thể tùy vào:
Hành động đã xảy ra, đang xảy ra hay có thể sẽ xảy ra.
Người nói có thực sự thấy hành động đó không hay chỉ nghe kể lại.
Người thực hiện hành động là đàn ông, phụ nữ, hay nhóm người.
Người nói cảm thấy vui, buồn, miễn cưỡng hay chắc chắn khi nói đến hành động đó.
Tức là chỉ một việc "đi ra ngoài" thôi, người Ts'ixa có thể phải chọn chính xác từ phù hợp với bối cảnh, người nói, người nghe, thời gian và cả… thái độ.
Botswana là một quốc gia nằm ở châu Phi
Một điều đặc biệt khác là Ts'ixa không có bảng chữ cái cố định. Đây là ngôn ngữ nói, chưa được chuẩn hóa hoàn toàn trong chữ viết. Việc ghi chép và phân tích chủ yếu do các nhà ngôn ngữ học thực hiện khi nghiên cứu trực tiếp tại địa phương, với sự giúp đỡ của người bản xứ.
Hiện tại, Ts'ixa được xem là một ngôn ngữ có nguy cơ biến mất, khi thế hệ trẻ dần chuyển sang sử dụng các ngôn ngữ phổ biến hơn như tiếng Tswana hoặc tiếng Anh. Tuy nhiên, chính sự phức tạp độc nhất của Ts'ixa lại khiến nó trở thành "báu vật sống" đối với các nhà nghiên cứu về ngôn ngữ học hình thái và ngữ nghĩa.
Tổng hợp
