Trung Quốc đang nắm trong tay một “vũ khí” có sức công phá lớn trong cuộc chiến thương mại ngày càng leo thang với Mỹ: kim loại đất hiếm (REMs).
Tuần trước, Bắc Kinh tuyên bố siết chặt kiểm soát xuất khẩu đối với mọi sản phẩm có chứa đất hiếm do Trung Quốc sản xuất – động thái có thể bóp nghẹt chuỗi cung ứng công nghệ của Mỹ. Điều này chỉ trở nên khả thi gần đây, sau khi Trung Quốc thoát khỏi phụ thuộc gần như hoàn toàn vào nguồn khí heli của Mỹ, vốn là nguyên liệu đầu vào quan trọng cho ngành công nghệ. Nếu như trước đây 95% lượng heli của Trung Quốc đến từ Mỹ, thì hiện nay con số này chỉ còn khoảng 5%.
Cuộc đối đầu thương mại giữa 2 nền kinh tế lớn nhất thế giới lan sang lĩnh vực đất hiếm. Trong bối cảnh căng thẳng leo thang, Lầu Năm Góc thông báo kế hoạch mua dự trữ khoáng sản chiến lược trị giá tới 1 tỷ USD, nhằm đối phó với sự thống trị của Trung Quốc đối với các kim loại thiết yếu cho sản xuất nam châm – thành phần không thể thiếu trong điện thoại di động, tua-bin gió và vũ khí.
Mặc dù giá trị xuất khẩu đất hiếm và nam châm của Trung Quốc chỉ khoảng 4 tỷ USD mỗi năm (0,1% tổng xuất khẩu), tầm quan trọng của chúng đối với chuỗi cung ứng toàn cầu là cực kỳ lớn.
Từ điểm yếu chiến lược đến “đòn phản công”
Theo chuyên gia Arnaud Bertrand từ tờ bne IntelliNews, Bắc Kinh chỉ có thể thực hiện biện pháp mạnh như vậy sau khi khắc phục được điểm yếu là khí heli.
“Heli không chỉ để bơm bóng bay”, Bertrand nói. “Nó là nguyên liệu thiết yếu cho công nghệ lượng tử, tên lửa, máy MRI và làm mát thiết bị sản xuất chip”.
Trước năm 2022, 95% lượng heli Trung Quốc nhập khẩu đến từ Mỹ, nơi chiếm phần lớn công suất toàn cầu. Sự phụ thuộc này từng khiến Bắc Kinh không thể dùng đất hiếm làm “vũ khí thương mại” vì Mỹ có thể trả đũa bằng cách ngừng cung cấp heli – một đòn phản công gây thiệt hại nặng nề cho ngành công nghệ Trung Quốc.
Một nghiên cứu năm 2022 của Viện Nghiên cứu Khai thác và Phát triển Dầu khí thuộc PetroChina cảnh báo rằng nếu Mỹ ngừng xuất khẩu heli, Trung Quốc sẽ bị “ảnh hưởng nghiêm trọng”.
Trung Quốc chủ động “tự cởi xiềng”
Đáp lại, Bắc Kinh phát động chiến dịch kéo dài nhiều năm nhằm tự chủ nguồn cung heli trong nước. Từ mức khởi điểm gần như bằng không năm 2020, sản lượng trong nước tăng với tốc độ bình quân 65% mỗi năm, đạt hơn 750.000 m³ vào năm 2023.
Trung Quốc đã xây dựng ít nhất 7 nhà máy chiết xuất heli và chuyển hướng nhập khẩu từ các đối tác “thân thiện” như Nga, Qatar và Algeria. Dự án phát triển công nghệ chiết xuất heli trong nước thậm chí được Viện Hàn lâm Khoa học Trung Quốc trao Giải thưởng Thành tựu Khoa học và Công nghệ Xuất sắc năm 2024 vì “phá vỡ thế độc quyền kéo dài nhiều thập kỷ của Mỹ”.
Một trong những dự án nổi bật là nhà máy Yurungkash tại Tân Cương do Sinopec vận hành, đi vào hoạt động từ năm 2022, với sản lượng khoảng 200.000 m³/năm. Ngoài ra, PetroChina cũng đã đưa vào hoạt động các cơ sở mới tại Thiểm Tây và Tứ Xuyên.
Theo Hiệp hội Khí công nghiệp châu Á (AIGA), đến cuối năm 2023, tổng công suất heli của Trung Quốc đạt 700.000–800.000 m³/năm, tương đương dưới 5% sản lượng toàn cầu, nhưng là bước nhảy vọt đáng kể so với vài năm trước.
Dù vẫn phải nhập khẩu phần lớn heli do sản xuất trong nước mới đáp ứng khoảng 12–13% nhu cầu, Trung Quốc không còn phụ thuộc vào Mỹ. Năm 2022, nhập khẩu heli từ Mỹ chỉ còn 1,2 triệu m³, giảm một nửa so với 2019, trong khi nhập khẩu từ Nga và Trung Đông tăng mạnh. Bắc Kinh đặt mục tiêu tăng gấp đôi sản lượng trong nước lên hơn 1,5 triệu m³ mỗi năm tới năm 2026.
“Theo South China Morning Post, ‘xiềng xích heli đã bị phá vỡ’ – đến cuối năm 2024, Trung Quốc chỉ còn phụ thuộc chưa đến 5% vào nguồn cung Mỹ”, Bertrand nhận định.
Khi đã giải quyết xong điểm yếu này, Bắc Kinh loại bỏ đòn bẩy quan trọng của Mỹ, qua đó có thể dùng đất hiếm làm công cụ trong cuộc đối đầu thương mại.
“Quyền lực không nằm ở tuyên bố, mà ở khả năng hành động”, Bertrand nói. “Phần lớn các quốc gia không thể trả đũa Mỹ khi bị trừng phạt, đơn giản vì họ không có lựa chọn thay thế, không có công nghệ, không có chuỗi cung ứng”.
Trung Quốc giờ đây đã thay đổi điều đó. Dù vẫn phụ thuộc lớn vào thị trường Mỹ – chiếm khoảng 15% tổng kim ngạch xuất khẩu (tương đương 500 tỷ USD/năm) – nước này đang chuyển hướng sang các nền kinh tế mới nổi, bao gồm các nước cùng thuộc khối BRICS. Bộ Thương mại Trung Quốc cho biết, tăng trưởng xuất khẩu đang “dịch chuyển từ các thị trường phát triển truyền thống sang các nền kinh tế mới nổi”, xu hướng này tăng tốc sau các đợt áp thuế của Mỹ và đại dịch COVID-19.
Bắc Kinh cũng đang thực hiện chiến dịch toàn diện nhằm loại bỏ mọi điểm yếu trước Mỹ trong các lĩnh vực chiến lược như bán dẫn, năng lượng, viễn thông và dược phẩm.
“Điều này cho thấy con đường đạt được chủ quyền kinh tế thực sự là vô cùng gian nan”, Bertrand kết luận. “Nhưng cũng đầy cảm hứng vì Trung Quốc đã chứng minh rằng điều đó hoàn toàn có thể, nếu có quyết tâm và thực thi hiệu quả”.
Tham khảo: Bne Intellinews
