Trong khi cơn sốt AI và các ứng dụng công nghệ liên quan chỉ mới bùng nổ trong vài năm trở lại đây, Trung Quốc trên thực tế đã đi trước thế giới từ lâu với hàng loạt những hệ thống tiên tiến mà cho đến bây giờ nhiều quốc gia vẫn chưa vươn tới.
Trong bài viết từ năm 2018 của tờ NY Times, Trung Quốc hiện lên như một quốc gia “viễn tưởng” với hàng triệu camera và trí tuệ nhân tạo lấp đầy mọi mặt cuộc sống.
Bên trong giấc mơ Trung Quốc
Tại thành phố Trịnh Châu, một cảnh sát đeo cặp kính nhận dạng khuôn mặt đã phát hiện ra một kẻ buôn lậu heroin tại nhà ga xe lửa.
Tại Thanh Đảo, thành phố nổi tiếng với di sản thuộc địa của Đức, những chiếc camera trang bị trí tuệ nhân tạo đã giúp cảnh sát tóm gọn hai chục nghi phạm hình sự ngay giữa lễ hội bia thường niên.
Tại Vu Hồ, một nghi phạm giết người đang lẩn trốn đã bị camera nhận dạng khi đang mua đồ ăn từ một gánh hàng rong.
Với hàng triệu camera và hàng tỷ dòng mã từ năm 2018, Trung Quốc đang xây dựng một tương lai kiểm soát dựa trên công nghệ cao.
Bắc Kinh đang áp dụng các công nghệ như nhận dạng khuôn mặt và trí tuệ nhân tạo để nhận dạng và theo dõi 1,4 tỷ dân. Chính phủ nước này muốn thiết lập một hệ thống giám sát quốc gia rộng lớn và chưa từng có tiền lệ, với sự trợ giúp đắc lực từ ngành công nghiệp công nghệ đang phát triển mạnh mẽ của mình.
"Trước đây, mọi thứ đều dựa vào trực giác," ông San Jun, phó trưởng đồn cảnh sát tại nhà ga xe lửa Trịnh Châu, nơi kẻ buôn lậu ma túy bị bắt, cho biết. "Nếu bạn bỏ lỡ điều gì, thì coi như xong."
Tại một số thành phố, camera quét các nhà ga xe lửa để tìm kiếm những kẻ bị truy nã gắt gao nhất. Các màn hình lớn cỡ biển quảng cáo hiển thị khuôn mặt của những người đi bộ sai luật và liệt kê tên những người chây ì không trả nợ. Máy quét nhận dạng khuôn mặt canh gác lối vào các khu dân cư. Ước tính, Trung Quốc vào năm 2018 có khoảng 200 triệu camera giám sát — gấp bốn lần so với Mỹ.
"Đây có thể là một phương thức hoàn toàn mới để chính phủ quản lý nền kinh tế và xã hội," Martin Chorzempa, một chuyên gia tại Viện Kinh tế Quốc tế Peterson, nhận định.
"Mục tiêu của họ là quản trị bằng thuật toán," ông nói thêm.
Khi nỗi xấu hổ trở thành công cụ
Giao lộ phía nam cầu Trường Hồng ở thành phố Tương Dương từng là một cơn ác mộng. Xe cộ phóng nhanh và người đi bộ liều lĩnh băng qua đường.
Rồi mùa hè năm ngoái, cảnh sát đã lắp đặt camera kết nối với công nghệ nhận dạng khuôn mặt và một màn hình lớn ngoài trời. Hình ảnh của những người vi phạm được hiển thị cùng với tên và số chứng minh thư. Bà Guan Yue, một phát ngôn viên, cho biết ban đầu mọi người rất hào hứng khi thấy mặt mình trên màn hình, cho đến khi các cơ quan tuyên truyền nói với họ rằng đó là một hình phạt.
"Nếu bạn bị hệ thống ghi lại và bạn không nhìn thấy, thì hàng xóm hoặc đồng nghiệp của bạn sẽ thấy, và họ sẽ bàn tán về điều đó," bà nói. "Nỗi xấu hổ đó là quá sức chịu đựng với nhiều người."
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã khởi động một cuộc nâng cấp lớn cho bộ máy giám sát của đất nước. Trung Quốc đã trở thành thị trường lớn nhất thế giới cho công nghệ an ninh và giám sát, với các nhà phân tích ước tính nước này sẽ lắp đặt gần 300 triệu camera vào năm 2020.
Theo dự báo của công ty nghiên cứu IHS Markit, người mua Trung Quốc sẽ chiếm hơn ba phần tư tổng số máy chủ được thiết kế để quét video nhận dạng khuôn mặt. Cảnh sát Trung Quốc sẽ chi thêm 30 tỷ USD trong những năm tới cho các hoạt động do thám bằng công nghệ.
Các hợp đồng của chính phủ đang thúc đẩy nghiên cứu và phát triển các công nghệ theo dõi khuôn mặt, quần áo và thậm chí cả dáng đi của một người. Các thiết bị thử nghiệm, như kính nhận dạng khuôn mặt, đã bắt đầu xuất hiện.
"Đây là một trong những giao lộ lớn nhất trong thành phố," Wang Fukang, một sinh viên đại học tình nguyện làm người giám sát tại vạch sang đường ở Tương Dương, nói. "Việc duy trì an toàn và trật tự ở đây là rất quan trọng."
Các công ty tư nhân nhìn thấy tiềm năng to lớn trong việc xây dựng hệ thống giám sát của Trung Quốc. Thị trường an ninh công cộng của Trung Quốc được định giá hơn 80 tỷ USD nhưng có thể còn giá trị hơn nữa khi nước này xây dựng năng lực của mình, ông Shen Xinyang, một cựu nhà khoa học dữ liệu của Google là giám đốc công nghệ của startup Eyecool khi ấy, cho biết.
Shen nói với đám đông rằng công ty của mình có hệ thống giám sát tại hơn 20 sân bay và nhà ga xe lửa, đã giúp bắt giữ 1.000 tội phạm. Ông cho biết Eyecool cũng đang bàn giao hai triệu hình ảnh khuôn mặt mỗi ngày cho một hệ thống cảnh sát dữ liệu lớn đang phát triển có tên là Skynet.
Wen Yangli, một giám đốc điều hành tại Number 1 Community cho biết công ty đang phát triển một ứng dụng sẽ phát hiện khi các đám đông xảy ra xung đột. Một ứng dụng khác sẽ cho phép cảnh sát sử dụng bản đồ ảo của các tòa nhà để tìm ra ai sống ở đâu.
Bộ phim "Amazing China" (Trung Quốc phi thường) đã trình chiếu một bản đồ ảo tương tự cung cấp cho cảnh sát hồ sơ sử dụng điện nước, nói rằng nó có thể được sử dụng để dự báo tội phạm.
"Nếu có bất thường, hệ thống sẽ gửi cảnh báo," một người dẫn chuyện nói, trong khi cảnh sát Trung Quốc đến thăm một căn hộ có hồ sơ sử dụng điện nước thất thường. Bộ phim sau đó trích lời một trong những sĩ quan cảnh sát: "Dù anh có trốn đến góc nào, chúng tôi cũng sẽ đưa anh ra trước công lý."
Quyền lực của sự giám sát vô hình
Ở nhiều nơi, giám sát đã phát huy tác dụng. Tại giao lộ ở Tương Dương, tình trạng đi bộ sai luật đã giảm. Tại khu phức hợp nơi hệ thống cổng nhận dạng khuôn mặt của Number 1 Community được lắp đặt, vấn nạn trộm cắp xe đạp đã chấm dứt hoàn toàn, theo ban quản lý tòa nhà.
"Toàn bộ vấn đề là mọi người không biết liệu họ có bị theo dõi hay không, và sự không chắc chắn đó khiến họ trở nên ngoan ngoãn hơn”, Chorzempa, chuyên gia của Viện Peterson, nói.
Ông mô tả cách tiếp cận này như một "panopticon" (giám sát toàn diện) — ý tưởng rằng mọi người sẽ tuân theo các quy tắc chính xác vì họ không biết liệu mình có đang bị theo dõi hay không.
Tại Trịnh Châu, cảnh sát vui vẻ giải thích cách mà chỉ cần suy nghĩ về chiếc kính nhận dạng khuôn mặt cũng có thể khiến tội phạm phải thú nhận.
San, phó trưởng đồn cảnh sát nhà ga Trịnh Châu, đã kể lại lần bộ phận của ông bắt giữ một kẻ buôn lậu heroin. Khi thẩm vấn nghi phạm, San nói, cảnh sát đã lấy cặp kính ra và nói với người đàn ông rằng những gì anh ta nói không quan trọng. Cặp kính có thể cung cấp cho họ tất cả thông tin họ cần.
"Vì sợ bị công nghệ tiên tiến phát hiện, anh ta đã thú nhận," San nói và cho biết thêm rằng nghi phạm đã nuốt 60 gói heroin nhỏ.
"Chúng tôi thậm chí còn không sử dụng bất kỳ kỹ thuật thẩm vấn nào," San cho biết thêm. "Anh ta đã tự khai ra tất cả."
